در سال‌های اخیر، کیفیت پایین اینترنت در ایران همواره یکی از دغدغه‌های اصلی کاربران، کسب‌وکارهای آنلاین و فعالان حوزه فناوری اطلاعات بوده است. با وجود وعده‌های متعدد از سوی مسئولان در خصوص بهبود وضعیت شبکه، گزارش‌های ادواری از نهادهای معتبر نشان می‌دهند که تغییری محسوس در روند کاهش اختلالات و افزایش کیفیت دسترسی به اینترنت حاصل نشده است. در این گزارش نگاهی دقیق به پنجمین گزارش کیفیت اینترنت در ایران خواهیم داشت که توسط انجمن تجارت الکترونیک تهران منتشر شده و حاوی نکات مهمی درباره وضعیت کنونی شبکه اینترنت کشور است.
تداوم محدودیت ها و اختلال ها در شبکه اینترنت ایران
این بخش گزارش تأکید دارد که کیفیت پایین اینترنت در ایران دیگر برای کاربران تبدیل به یک وضعیت آشنا و همیشگی شده است. با وجود هشدارهای قبلی و تحلیل‌های فنی ارائه شده توسط کارشناسان، به نظر می‌رسد هیچ بهبودی در مسیر دسترسی کاربران به یک اینترنت سریع، پایدار و بدون محدودیت ایجاد نشده است.
طبق داده‌های گزارش پنجم، ایران از میان ۱۰۰ کشور با تولید ناخالص داخلی بالا، یکی از ضعیف‌ترین جایگاه‌ها را در زمینه کیفیت اینترنت دارد. سرعت پایین، قطعی‌های مکرر و اعمال محدودیت‌های گسترده، سه شاخص اصلی هستند که تجربه کاربران ایرانی را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
رتبه بندی کیفیت اینترنت ایران در مقایسه با جهان
رتبه‌بندی جهانی ارائه شده در این گزارش، تصویری روشن و نگران‌کننده از وضعیت اینترنت کشور ترسیم می‌کند. این ارزیابی‌ها مبتنی بر داده‌های معتبر بین‌المللی و بررسی شاخص‌های قابل اتکا انجام شده‌اند.
در این گزارش، شاخص تاخیر (Latency) با استفاده از داده‌های Google CRUX، شاخص محدودیت دسترسی از OONI و شاخص سرعت از Cloudflare Radar استخراج شده‌اند. با تحلیل اطلاعات به دست آمده، ایران در رتبه ۹۷ از میان ۱۰۰ کشور مورد بررسی قرار گرفته است. این رتبه، از منظر میانگین شاخص‌های کیفیت اینترنت، یکی از ضعیف‌ترین جایگاه‌ها محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که کاربران ایرانی همچنان با مشکلات جدی در اتصال به اینترنت مواجه‌اند.
فیلترینگ؛ عامل اصلی افت کیفیت و افزایش مخاطرات امنیتی
گزارش بار دیگر بر نقش محوری سیاست‌های داخلی فیلترینگ در کاهش کیفیت اینترنت تاکید دارد. برخلاف تصور رایج، تأثیر تحریم‌ها بر کیفیت اینترنت بسیار محدودتر از تاثیر فیلترهای داخلی و اختلالات عمدی ایجاد شده توسط نهادهای تصمیم‌گیر است.
در این گزارش تصریح شده که با رفع فیلترینگ و توقف مداخلات فنی مانند اختلال در عملکرد فیلترشکن‌ها، می‌توان کیفیت تجربه کاربران را به‌شدت بهبود بخشید. انجمن تجارت الکترونیک همچنین به بیانیه‌ای اشاره کرده است که توسط بیش از ۱۰۰ شرکت فعال حوزه فناوری اطلاعات امضا شده و خواستار موارد زیر شده‌اند:
- پایان‌دادن به فیلتر شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌های آموزشی
- افزایش پهنای باند بین‌الملل
- رفع محدودیت از پروتکل‌های نوین مانند HTTP/3 و IPv6
افزایش وابستگی به فیلترشکن ها و پیامدهای آن
گسترش فیلترینگ نه تنها کاربران را از پلتفرم‌های بین‌المللی محروم کرده، بلکه باعث رواج استفاده از فیلترشکن‌ها شده است. آمارهای حاصل از نظرسنجی مشترک ایسپا و انجمن تجارت الکترونیک نشان می‌دهد:
- حدود ۸۶ درصد از کاربران ایرانی از فیلترشکن استفاده می‌کنند.
- ۶۳ درصد، اینستاگرام را به عنوان مهم‌ترین شبکه اجتماعی خود انتخاب کرده‌اند.
- پیش از سال ۱۴۰۱، بیش از ۶۲ درصد کاربران هیچ‌گاه از فیلترشکن استفاده نمی‌کردند.
- حدود ۹۴ درصد از جوانان زیر ۳۰ سال به استفاده مداوم از ابزارهای عبور از فیلترینگ روی آورده‌اند.
- این آمار، عمق نفوذ سیاست‌های محدودکننده در زندگی روزمره مردم را نشان می‌دهد.
اینترنت طبقاتی؛ چرخه ای نادرست و بی نتیجه
یکی از موضوعات مهم دیگر، طرح «اینترنت طبقاتی» است که به‌عنوان راهکاری برای حل بحران اینترنت ارائه شده اما در عمل بیشتر به تبعیض دیجیتال منجر شده است.
در این سیاست، ابتدا محدودیت‌های گسترده اعمال می‌شوند، سپس در پاسخ به اعتراضات عمومی، دسترسی خاصی برای برخی گروه‌ها مانند خبرنگاران یا کسب‌وکارها در نظر گرفته می‌شود. این راه‌حل سطحی، نه‌تنها اصل مشکل را حل نمی‌کند، بلکه عدالت در دسترسی را زیر سؤال می‌برد.
رشد چشمگیر استفاده از اینترنت ماهواره ای استارلینک
همزمان با افت کیفیت اینترنت داخلی، استفاده از راهکارهای جایگزین نیز در حال افزایش است. یکی از مهم‌ترین این موارد، اینترنت ماهواره‌ای استارلینک است که طبق گزارش‌ها از اواخر ۲۰۲۴ رشد قابل توجهی داشته است.
با وجود محدودیت‌های قانونی و فنی، کاربران ایرانی با استفاده از تجهیزات خاص یا دسترسی غیررسمی به این سرویس، تلاش کرده‌اند از اینترنت آزاد بهره‌مند شوند. این مسئله نشانه‌ای از تقاضای بالای مردم برای دسترسی آزاد به اطلاعات است.
اختلال گسترده در پروتکل های نوین و تاثیر منفی آن
یکی از نگرانی‌های مطرح‌شده در این گزارش، اختلال در عملکرد پروتکل HTTP/3 است. این پروتکل که می‌تواند تأثیر مثبت زیادی در سرعت بارگذاری صفحات وب داشته باشد، در ایران با اختلال عمدی مواجه شده است.
بررسی‌های انجام شده از سوی تیم‌های فنی نشان می‌دهد که اپراتورهای مختلف، رفتار متفاوتی در برابر این پروتکل از خود نشان داده‌اند. برخی آن را کاملاً مسدود کرده‌اند و برخی دیگر با محدودیت‌های متنوع مانع از اجرای صحیح آن شده‌اند. همین وضعیت باعث شده که نرخ بهره‌گیری از این فناوری، به سطح قبل از بحران کاهش یابد.
سیاست ایران اکسس؛ محدودسازی دسترسی به سایت های داخلی از خارج کشور
گزارش همچنین به سیاست عجیب دیگری با نام «ایران‌اکسس» می‌پردازد. طبق این سیاست، دسترسی به بسیاری از وب‌سایت‌های داخلی برای کاربران خارج از کشور مسدود شده است.
در حال حاضر، حدود ۸۰ درصد از وب‌سایت‌های دولتی ایران برای آی‌پی‌های خارجی قابل دسترسی نیستند. از وب‌سایت‌های مجلس و وزارتخانه‌ها گرفته تا بانک‌های مهم کشور، همگی در لیست محدودیت قرار دارند. این سیاست، برخلاف ادعای محافظتی، نه‌تنها فایده‌ای نداشته، بلکه زمینه‌ساز مشکلات بزرگ‌تری مانند افزایش حملات سایبری از داخل کشور شده است.
تجربه کاربران ایرانی؛ نزدیک به کشورهای جنگ زده
یکی از سنجه‌های مهم بررسی کیفیت اینترنت، شاخص RTT یا Round Trip Time است. این شاخص، مدت زمان رفت و برگشت یک درخواست را بین کاربر و سرور می‌سنجد.
براساس اطلاعات استخراج‌شده از بیش از ۳۰۰ هزار مبدأ پرکاربرد اینترنتی، ایران از نظر شاخص RTT تنها وضعیت بهتری نسبت به چند کشور جنگ‌زده مانند سودان، کنگو و آنگولا دارد. میانگین زمان RTT در ایران حدود ۲۹۵ میلی‌ثانیه برآورد شده که از بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز ضعیف‌تر است.
در مقایسه، در کشور ترکیه تنها ۵ درصد از وب‌سایت‌های پرتردد در وضعیت بسیار بد قرار دارند، در حالی که این عدد برای ایران ۲۳ درصد است.
نتیجه گیری
گزارش پنجم کیفیت اینترنت در ایران، بار دیگر زنگ خطری جدی برای زیرساخت‌های ارتباطی کشور به صدا درآورد. فیلترینگ گسترده، اختلالات عمدی، سیاست‌های ناکارآمد و بی‌توجهی به تحولات جهانی در فناوری اینترنت، باعث شده ایران یکی از ضعیف‌ترین جایگاه‌ها را در رتبه‌بندی کیفیت اینترنت کسب کند.
با وجود این‌که حل این بحران نیازمند بودجه‌های عظیم یا تکنولوژی خارجی نیست، اما تا زمانی که تصمیم‌گیری‌های داخلی بر اساس منافع عمومی و نیاز کاربران نهایی اصلاح نشود، نمی‌توان انتظار بهبودی واقعی را داشت. زمان آن رسیده که به جای ادامه چرخه فیلترینگ و محدودسازی، سیاستی شفاف، علمی و مشارکتی برای آینده اینترنت کشور ترسیم شود.